Typecraft v2.5
Jump to: navigation, search

Difference between revisions of "Corpus:Dialogue with HT"

 
(4 intermediate revisions by 2 users not shown)
Line 1: Line 1:
{{Source|author=Justus Turamyomwe with HT|editor=|title=|date/place=July 2010, Kampala, Uganda.|volume/pages=|publisher=|translator=|type=audio source|annotator=[[User:Justus Turamyomwe]]|contributor=HT|article=<flashmp3>HT.mp3</flashmp3><br>Mhh agandi sebo?<br>Ni marungi<br>Sebo oraire ota?<br>Ndyaho, yaah<br>Nyowe nibaanyeta Justus, ndi aha kucondooza ahari tense and aspect<br>Nituza kugaaniiraho kakye kwenda ngu ebi turaagambe biije biinyambe omu kucondooza kwangye.<br>Mbwenu tutakatandikire noobaasa kugambira amaziina gaawe, n’eki orikukora,  n’ahi orikuruga n’orurimi oru orikugamba<br>Webare munonga, amaziina gangye nibaanyeta Tumuheirwe Herbert, nyowe ndi omunyankore ninzaarwa Busheenyi.<br>Haza mbwenu ahi ndi kukorera hati ndi omushomesa omruri makerere  university primary school. Kandi ninkora nka… ou waakwetsire nka ….. diini narishi omutebeekanisa w’eby’okushoma, kukora puroguraamu omu ishomero.<br>Egyo niyo mirimo ei ndi kukora, kwonka kandi okwihaho okuba dos, ndi omushomesa omu p.6 ninshomesamu ss na RE, ediini kandi ninshomesa n’ekibiina ekya mushanju namwo ninshomesamu social studies na n’ediini.<br>Mbwenu shi waagira ngu nooshomesa makerere primary school, noobaasa kutugambiraho ebyafaayo bikye birikukwata ahari makerere oku yaatandikire?  Bikye ebi orikwijukaho n’ebi orikumanya.<br>Ebikye ebi ndi kumanya eishomero eri rikatandikwaho omu mwaka gwa 1983.<br>Haza rikatandika riri eishomero rya private, ritarikureebererwa gavumenti.<br>Rikatandikwaho abazaire abarikukora omu univaasite, haza batarikubaasa kutwara abaana baabo omu mashomero ago ag’esente nyingi nka ga Buganda road na Nakasero ago agu oikuhurira.<br>Bo barikubaasa kutandikaho eishomero ryabo ery’esente nkye. <br>Rikatandika riri nka rivate school omu mwaka gwa 1990, gavumenti yaikiriza kuriiha omu mikono y’aba private ryatandika kurireeberera n’okushashurira abakozi abarikurikoraho.<br>Nibyo byafaayo ebikye?<br>Nibyo byafaayo bikye.<br>Ahaa mbwenu hatiiya eishomero ryahikahe… entunguuka ni ki  enteekateeka ezirikugyenda omumaisho?<br>Entunguuka, eishomero nk’oku riri eishomero rya gavumenti, bingi ebirikukorwa omu ishomero eri nibiba biine okuhagirwa gavumenti niyo erikubitamu sente. <br>Entunguuka twineho ebyombeko ebyombekirweho aha ishomero aha, nkei waakweta nka resource centre  narishi omu orikubaasa kwihamu eky’okushomeesezamu abaana, nk’ebitabo, harimu ebishushani ebihandiikire aha caatisi, egyo niyo resource centre aha ishomero.<br> Na n’okugira ngu eishomero rireebeke kurungi ribone kuhikahika nari kureeterera abandi kwija babone kureetamu abaana baabo kwija,  twine  orubuga rw’eishomero.<br>Buri kureeterwa kuriya nirwo rurikukutangirira, obumuri buriho ku orikureetwa kuri nibwo burikukutangiira na n’ebyombeko nabyo tibirikureebeka kubi.<br>Mbwenu shi hati eby’emishomo, waagira ngu nookurira eby’emishomo, emishomo neegyenda eta?<br>Emishomo neegyenda kurungi. Eishomero eri n’eishomero rya UPE, <br>UPE niki?<br>UPE nikyo waakwesire nka Universal primary education narishi eki waakuguzire ngu ‘abaana boona bashome’<br>Boona bashome?<br>Ahaaa,.. abaana boona bashome,<br>Hati nikwo turiyo…<br>Niriteekaho entebeekanisa ya gavumenti kureeba ngu abaana boona abahikize emyaka 18 kandi baine emyaka 6, nitubashomesa<br>Mbwenu  nitukuratira enkora eya gavumenti, gavumenti niyo turikukuratira<br>Abaana nibashoma bata?<br>Abaana nibashoma<br>Mbwenu nk’ebya gavumenti, abaana abamwe nituronda…<br>Nitushusha nk’abarikubatootoora, oza nk’okwe oihayo omwana oshanga omwana eby’okushoma omu kibiina atakubikunda,<br>Kwonka kandi nooshanga aine…nakunda okuzaana omupiira<br>oshanga obumwe naakunda okweshongora,<br>Turimu mbwenu nikwe twine abaana nikwe biine ebitone, za taranta zaabo zigaitsire<br>Harimu abarikukunda okushoma, haine abarikukunda okweshongora mbwenu boona n’orugaite.<br>Noobaasa kungambira… noomanya eishomero niriba riine puroguramu narishi enteekateeka, kuruga omu kasheeshe mpaka eizooba rirengire.<br> Noobaasa kungambira puroguramu y’akasheeshe oku erikugyenda ahaaa oku murikutandika….<br>Mbwenu nk’omu kasheeshe mwakoraki?<br>Byagyenda bita mpaka n’omu mwabazyo, n’okuhisya omu mwabazo ahi turikugarukirayo?<br>Eishomero eri ririmu sections ibiri. <br>Harimu abaana abarikugyenda aha shaha mukaaga, shaha mushanju  <br>Kandi harimu n’abaana abariikugyenda shaha ikumi. <br>Mbwenu ku turikuhika aha omu kasheeshe, hariho ekibiina ekirikweyerea embuga, kikeeyerera orubaraza, <br>Omurimo gwakyo gwo..<br>Abaana ku barikuhika aha n’omushomesa ori aha duty niwe arikubareeberera bakeeyerera compound mbwenu bakakora obuyonjo.<br>Bakiheza aho, mbwenu abaana abandi abarikuba basigaireho nibaba bari omu kibiina. <br>Orikwija weena ataaha omu kibiina yaaba atari aha duty abandi boona nibaba bari omu kibiina. <br>Mbwenu omwana ku arikuhika omu kiraasi ashanga harimu omurimo ogu omushomesa yaamutebeekanisiiza ogw’okuhandiika. <br>Abaana bakora work egyo neebeiha aha shaha nkemwe  narishi nka emwe n’ekicweka kuhisa aha shaha ibri n’ekicweka. <br>Hati mwenu  ahari shaha ibiri n’ekicweka aho, niho hariho okutandika amashomo goonyine, agarikuba gari aha timetable,<br>Mbwenu tushoma kuhisya ahari shaha ina n’ekicweka, abaana baza omu bureeka kumara edakiika makumi shat<br>Bagaruka omu bibiina, shaha mushanju abaana ab’ekyo’okubanza n’ekya kabiri bo bashohora bataaha, <br>Reero kandi abaasigaraho batunga kyamushana kuruga aha shaha mushanju kuhika ahari shaha munaana. <br>Hati bagaruka omu bibiina, bagarukayo shaha ikumi.<br>Orwa kabiri nituza kukoraho pareedi.<br>Nitutandika pareedi  shaha emwe n’edakiika ana na itaano, ekoma shaha ibiri n’ekicweka. <br>Pareedi egyo nimwo turikugambira abaana emicwe, nitwija kureeba obuyonjo bw’abaana oku bari, ku baraabe bashinshwire amashokye,  kubaraabe bagoroire ku baraabe banaabire kurungi, … orwe n’orwa kabiri.<br>Kandi orwa kataano naho twinehopareedi endijo.<br>Yo Pareedi ey’orwa kabiri neegambirwaho abashomesa boona, na deputy headmaster hamwe n’abashomesa abarikuba bari aha duty. <br>Reero orwa kataano nitwija kubaho na pareedi egyo neeba neegambirwaho headmaster hamwe nabashomesa abarikuba bari aha duty.<br> Aha pareedi egyo ey’orwa kataano nitwija kuba twineho ebirikushemeza.<br>Ebintu ebiikushemeza ekirikukira kushemeza abaana  nituza kuba twineho bandi , abaana nibaija kubateerera bandi, egyo niyo barikukunda. <br>Haza obu twaba nitwija aha naabuganaho abaana baaba nibagira ngu baaba babarinzire bandi, bandi ti baagireeba, mbwenu yaaba eri enteekateeka y’eriizooba?<br>Enteekateeka nibakora training<br>Nibakora training, okwegyezamu...barikwetebeekaniisiza izooba eri ery’orwakataano, ahakuba omu wiki yoona nituba tugiineho orwakataano <br>Mbwenu na norwakataano oru oru twaza kuzamu nikwo barikuza kugira.<br>Omu nteekateeka ya boona bashome, nibuzibu ki obu murikukira kureeba, enteekateeka egyo neegyenda gye?<br>Nainga harimu oburemeezi obu murikubugana?<br>Enteekateeka yo neegyenda kurungi! <br>Ahabwokuba ku orikutebeekanisa amashomo gaawe okareeba waagashomesa taamu yoona waagiheza, okareeba sente ezi otebeekanisiize taamu egyo okareeba waazikozesa  kurungi otaine mabanja, enteekateeka neeba neegyenda kurungi.<br>Okwihaho, nihaba harimu obuzibu bukye bukye obu turikushanga nkaitwe abashomesa nainga  shi nkaanye omu ofiisi yangye. <br>Kimwe aha ki ndi kushangamu n’okushanga ngu abaana abakukira obwingi. <br>Arikutandika omu ky’okubanza tarigumizamu akahereza omu kyamushanju.<br> Harimu okurugamu. <br>Abaana nibarugamu omu mashomero.<br> Obuzibu ekirikureetera abaana okugira ngu baaruga omu mashomero, hariho ebintu bingi. <br>Kimwe abashiki nibatunga nkenda enda  omureetera kuruga omu mashomero. <br>Mbwenu omwishiki yaaba atungire enda obundi omutwekire boona barugamu. <br>Ahabweshonga y’okugira ngu noobaasa kushanga abazaire b’oriiya omwojo, batarikubaasa kumureeberera omwishiki, kibareetere bombi omwishiki n’omwojo kurugamu. <br>Ekyo nikyo kimwe aha buremeezi obu turikushanga<br>Na n’Ekindi nooshangaharimu,,, obumwe eki omwana arikuba naayenda, aha ishomero, ataakitunga. Obumwe  nooshanga atakwenda ebyokuza omu kibiina kushoma kushutama akasiiba naahandiika Mbwenu akizayo akareeeba mutaakimukorera, aho kandi ahinduka aza omu ishomero erindi narishi obumwe  ashariramu kimwe aruga aha ishomero.<br>Reero hariho na neshonga endiijo ey’okugira ngu hariho abaana banywani baabo<br>Nk’okwe ahi abarikuba nibaraba omu mihanda naashanga nk’omwana ou arikuba naingana nawe emyaka aineho nk’akaduuka ke aho aha rubaju naatundaho nk’otunyaanyanaatundaho nka twa shwiti Haza mbwenu  oriiya amugira ngu haza obu oba aho ori omu kushoma nyowe ka ndi aha ka ninkukoraho sente, ku waakurugireyo? <br>Oshanga nawe aine eki yaamureetamu oriya nawe oshanga ioriiya eishomero yaarireka yaarirugamu atakaherize ekyamushanju.<br>Hariho kugiraho obumwe nabazaire abazaire kubura kuheereza abana ebi barikwetenga aha ishomero. Oshanga nawe omuzaire yaagira ngu mbwenu, ka ntarashomire ku naakomire ahi naakomire, naiwe koma aho reka kundusya. <br>Oshanga omwana nawe yaabura ebyokukozesa aha ishomero, oshanga yaarugamu  omu ishomero, nawe yaaza kukora kandi ei barikweta bizinesi yaaza kushuubura kuronda sente.<br>Ekindi nakyo nikyo kimwe abaana agu barikutuuramu <br>Amaka agu barikutuuramu, abamwe nibaraara omu maka agu barikutunda za waraagi, ahi barikutunda amaarwa,<br>Obumwe oshanga omwana atarikubaasa kushoma kurungi omu kibiina oshanga arimu  naagwejegyera<br>Obumwe ebintu bireetera omwana kugira ngu okushoma kwe, ebi wakwesire nka academics, oshanga okushoma kwe atarikubaasa<br>Mwaza kubahereza nk’ekigyezo, ekibuuzo oshanga omwana niwe yaashemba, nakyo kimureetera okugira ngu yaahwamu amaani, eishomero rimutama arirugamu.<br><br>Ekindi eki naakubaasa kushembyayo n’okugira ngu ni standards z’eishomero, <br>Ebintu ku byagiiremu UPE standards nari omutindo gwaza ahansi <br>Mbwenu omwana ku arikwija yaareeba bitaamushemeza, abirugaho.<br>Mbwenu shi  hati iwe nka DOS, nainga orikukurira eby’amashomo, ningira nooba nooshutama nk’aha bukiiko bwa mukuru b’eishomero, n’omuhwezi weeye, ahaa…<br>Ku orikureeba mwine nteekateeka ki y’okwija kusikiiriza abaana kureeba ngu baakunda okushoma?<br>Ahabw’okuba nikindeebekyera ngu emwe aha nshonga erikureetera abaana baruga omu mashomero nibaba baine ebigyendererwa byabo ebi barikuteekateeka kushanga omu mashomero<br>Kwonka bakihikamu oshanga bataagira ebintu by’okubakundisa okushoma.<br>Mwbeunu mwine nteekateeka ki omu myaka nk’eshatu nari etaano ey’omu maisho kwenda ngu oburemeezi obu bwahwaho.<br>Hati kimwe aha nteekateeka ei twine, nitugyenda tuza omu mashomero agatuhereire, twegayo nabo kugira ngu tureebe ebi barikukora, haza tukireebayo ebirungi ebirungi ebi barikukora tubireeta tubiheereza abaana.<br>Ekimwe ahari ebyo ekirikurikubaasa kutugaita aha baana aba kureeba ngu tibaaruga omu mashomero n’okureeta ngu twayeta abazaire twagamba n’abazaire <br>Twabooreka omugasho gw’okushoma reero bareka kurekyera aho kuzibira abaana kwija omu mashomero.<br>Na n’ekindi n’okureeba ngu twateekaho obuntu oburikubaasa kureeterera abaana kugira ngu baakunda ishomero.<br><br><br><br><br>[[Category:Runyankore-Rukiga Corpus}}
+
{{Source|source=|author=Justus Turamyomwe with HT|editor=|title=|date/place=July 2010, Kampala, Uganda.|volume/pages=|Olanguage=|ISBN=|publisher=|translanguage=|translator=|onlinedistribution=|type=audio source|annotator=[[User:Justus Turamyomwe]]|contributor=HT|corpustranslator=|link=http://typecraft.org/TCEditor/1285/|article=<flashmp3>HT.mp3</flashmp3><br>Mhh agandi sebo?<br>Ni marungi<br>Sebo oraire ota?<br>Ndyaho, yaah<br>Nyowe nibaanyeta Justus, ndi aha kucondooza ahari tense and aspect<br>Nituza kugaaniiraho kakye kwenda ngu ebi turaagambe biije biinyambe omu kucondooza kwangye.<br>Mbwenu tutakatandikire noobaasa kugambira amaziina gaawe, n’eki orikukora,  n’ahi orikuruga n’orurimi oru orikugamba<br>Webare munonga, amaziina gangye nibaanyeta Tumuheirwe Herbert, nyowe ndi omunyankore ninzaarwa Busheenyi.<br>Haza mbwenu ahi ndi kukorera hati ndi omushomesa omruri makerere  university primary school. Kandi ninkora nka… ou waakwetsire nka ….. diini narishi omutebeekanisa w’eby’okushoma, kukora puroguraamu omu ishomero.<br>Egyo niyo mirimo ei ndi kukora, kwonka kandi okwihaho okuba dos, ndi omushomesa omu p.6 ninshomesamu ss na RE, ediini kandi ninshomesa n’ekibiina ekya mushanju namwo ninshomesamu social studies na n’ediini.<br>Mbwenu shi waagira ngu nooshomesa makerere primary school, noobaasa kutugambiraho ebyafaayo bikye birikukwata ahari makerere oku yaatandikire?  Bikye ebi orikwijukaho n’ebi orikumanya.<br>Ebikye ebi ndi kumanya eishomero eri rikatandikwaho omu mwaka gwa 1983.<br>Haza rikatandika riri eishomero rya private, ritarikureebererwa gavumenti.<br>Rikatandikwaho abazaire abarikukora omu univaasite, haza batarikubaasa kutwara abaana baabo omu mashomero ago ag’esente nyingi nka ga Buganda road na Nakasero ago agu oikuhurira.<br>Bo barikubaasa kutandikaho eishomero ryabo ery’esente nkye. <br>Rikatandika riri nka rivate school omu mwaka gwa 1990, gavumenti yaikiriza kuriiha omu mikono y’aba private ryatandika kurireeberera n’okushashurira abakozi abarikurikoraho.<br>Nibyo byafaayo ebikye?<br>Nibyo byafaayo bikye.<br>Ahaa mbwenu hatiiya eishomero ryahikahe… entunguuka ni ki  enteekateeka ezirikugyenda omumaisho?<br>Entunguuka, eishomero nk’oku riri eishomero rya gavumenti, bingi ebirikukorwa omu ishomero eri nibiba biine okuhagirwa gavumenti niyo erikubitamu sente. <br>Entunguuka twineho ebyombeko ebyombekirweho aha ishomero aha, nkei waakweta nka resource centre  narishi omu orikubaasa kwihamu eky’okushomeesezamu abaana, nk’ebitabo, harimu ebishushani ebihandiikire aha caatisi, egyo niyo resource centre aha ishomero.<br> Na n’okugira ngu eishomero rireebeke kurungi ribone kuhikahika nari kureeterera abandi kwija babone kureetamu abaana baabo kwija,  twine  orubuga rw’eishomero.<br>Buri kureeterwa kuriya nirwo rurikukutangirira, obumuri buriho ku orikureetwa kuri nibwo burikukutangiira na n’ebyombeko nabyo tibirikureebeka kubi.<br>Mbwenu shi hati eby’emishomo, waagira ngu nookurira eby’emishomo, emishomo neegyenda eta?<br>Emishomo neegyenda kurungi. Eishomero eri n’eishomero rya UPE, <br>UPE niki?<br>UPE nikyo waakwesire nka Universal primary education narishi eki waakuguzire ngu ‘abaana boona bashome’<br>Boona bashome?<br>Ahaaa,.. abaana boona bashome,<br>Hati nikwo turiyo…<br>Niriteekaho entebeekanisa ya gavumenti kureeba ngu abaana boona abahikize emyaka 18 kandi baine emyaka 6, nitubashomesa<br>Mbwenu  nitukuratira enkora eya gavumenti, gavumenti niyo turikukuratira<br>Abaana nibashoma bata?<br>Abaana nibashoma<br>Mbwenu nk’ebya gavumenti, abaana abamwe nituronda…<br>Nitushusha nk’abarikubatootoora, oza nk’okwe oihayo omwana oshanga omwana eby’okushoma omu kibiina atakubikunda,<br>Kwonka kandi nooshanga aine…nakunda okuzaana omupiira<br>oshanga obumwe naakunda okweshongora,<br>Turimu mbwenu nikwe twine abaana nikwe biine ebitone, za taranta zaabo zigaitsire<br>Harimu abarikukunda okushoma, haine abarikukunda okweshongora mbwenu boona n’orugaite.<br>Noobaasa kungambira… noomanya eishomero niriba riine puroguramu narishi enteekateeka, kuruga omu kasheeshe mpaka eizooba rirengire.<br> Noobaasa kungambira puroguramu y’akasheeshe oku erikugyenda ahaaa oku murikutandika….<br>Mbwenu nk’omu kasheeshe mwakoraki?<br>Byagyenda bita mpaka n’omu mwabazyo, n’okuhisya omu mwabazo ahi turikugarukirayo?<br>Eishomero eri ririmu sections ibiri. <br>Harimu abaana abarikugyenda aha shaha mukaaga, shaha mushanju  <br>Kandi harimu n’abaana abariikugyenda shaha ikumi. <br>Mbwenu ku turikuhika aha omu kasheeshe, hariho ekibiina ekirikweyerea embuga, kikeeyerera orubaraza, <br>Omurimo gwakyo gwo..<br>Abaana ku barikuhika aha n’omushomesa ori aha duty niwe arikubareeberera bakeeyerera compound mbwenu bakakora obuyonjo.<br>Bakiheza aho, mbwenu abaana abandi abarikuba basigaireho nibaba bari omu kibiina. <br>Orikwija weena ataaha omu kibiina yaaba atari aha duty abandi boona nibaba bari omu kibiina. <br>Mbwenu omwana ku arikuhika omu kiraasi ashanga harimu omurimo ogu omushomesa yaamutebeekanisiiza ogw’okuhandiika. <br>Abaana bakora work egyo neebeiha aha shaha nkemwe  narishi nka emwe n’ekicweka kuhisa aha shaha ibri n’ekicweka. <br>Hati mwenu  ahari shaha ibiri n’ekicweka aho, niho hariho okutandika amashomo goonyine, agarikuba gari aha timetable,<br>Mbwenu tushoma kuhisya ahari shaha ina n’ekicweka, abaana baza omu bureeka kumara edakiika makumi shat<br>Bagaruka omu bibiina, shaha mushanju abaana ab’ekyo’okubanza n’ekya kabiri bo bashohora bataaha, <br>Reero kandi abaasigaraho batunga kyamushana kuruga aha shaha mushanju kuhika ahari shaha munaana. <br>Hati bagaruka omu bibiina, bagarukayo shaha ikumi.<br>Orwa kabiri nituza kukoraho pareedi.<br>Nitutandika pareedi  shaha emwe n’edakiika ana na itaano, ekoma shaha ibiri n’ekicweka. <br>Pareedi egyo nimwo turikugambira abaana emicwe, nitwija kureeba obuyonjo bw’abaana oku bari, ku baraabe bashinshwire amashokye,  kubaraabe bagoroire ku baraabe banaabire kurungi, … orwe n’orwa kabiri.<br>Kandi orwa kataano naho twinehopareedi endijo.<br>Yo Pareedi ey’orwa kabiri neegambirwaho abashomesa boona, na deputy headmaster hamwe n’abashomesa abarikuba bari aha duty. <br>Reero orwa kataano nitwija kubaho na pareedi egyo neeba neegambirwaho headmaster hamwe nabashomesa abarikuba bari aha duty.<br> Aha pareedi egyo ey’orwa kataano nitwija kuba twineho ebirikushemeza.<br>Ebintu ebiikushemeza ekirikukira kushemeza abaana  nituza kuba twineho bandi , abaana nibaija kubateerera bandi, egyo niyo barikukunda. <br>Haza obu twaba nitwija aha naabuganaho abaana baaba nibagira ngu baaba babarinzire bandi, bandi ti baagireeba, mbwenu yaaba eri enteekateeka y’eriizooba?<br>Enteekateeka nibakora training<br>Nibakora training, okwegyezamu...barikwetebeekaniisiza izooba eri ery’orwakataano, ahakuba omu wiki yoona nituba tugiineho orwakataano <br>Mbwenu na norwakataano oru oru twaza kuzamu nikwo barikuza kugira.<br>Omu nteekateeka ya boona bashome, nibuzibu ki obu murikukira kureeba, enteekateeka egyo neegyenda gye?<br>Nainga harimu oburemeezi obu murikubugana?<br>Enteekateeka yo neegyenda kurungi! <br>Ahabwokuba ku orikutebeekanisa amashomo gaawe okareeba waagashomesa taamu yoona waagiheza, okareeba sente ezi otebeekanisiize taamu egyo okareeba waazikozesa  kurungi otaine mabanja, enteekateeka neeba neegyenda kurungi.<br>Okwihaho, nihaba harimu obuzibu bukye bukye obu turikushanga nkaitwe abashomesa nainga  shi nkaanye omu ofiisi yangye. <br>Kimwe aha ki ndi kushangamu n’okushanga ngu abaana abakukira obwingi. <br>Arikutandika omu ky’okubanza tarigumizamu akahereza omu kyamushanju.<br> Harimu okurugamu. <br>Abaana nibarugamu omu mashomero.<br> Obuzibu ekirikureetera abaana okugira ngu baaruga omu mashomero, hariho ebintu bingi. <br>Kimwe abashiki nibatunga nkenda enda  omureetera kuruga omu mashomero. <br>Mbwenu omwishiki yaaba atungire enda obundi omutwekire boona barugamu. <br>Ahabweshonga y’okugira ngu noobaasa kushanga abazaire b’oriiya omwojo, batarikubaasa kumureeberera omwishiki, kibareetere bombi omwishiki n’omwojo kurugamu. <br>Ekyo nikyo kimwe aha buremeezi obu turikushanga<br>Na n’Ekindi nooshangaharimu,,, obumwe eki omwana arikuba naayenda, aha ishomero, ataakitunga. Obumwe  nooshanga atakwenda ebyokuza omu kibiina kushoma kushutama akasiiba naahandiika Mbwenu akizayo akareeeba mutaakimukorera, aho kandi ahinduka aza omu ishomero erindi narishi obumwe  ashariramu kimwe aruga aha ishomero.<br>Reero hariho na neshonga endiijo ey’okugira ngu hariho abaana banywani baabo<br>Nk’okwe ahi abarikuba nibaraba omu mihanda naashanga nk’omwana ou arikuba naingana nawe emyaka aineho nk’akaduuka ke aho aha rubaju naatundaho nk’otunyaanyanaatundaho nka twa shwiti Haza mbwenu  oriiya amugira ngu haza obu oba aho ori omu kushoma nyowe ka ndi aha ka ninkukoraho sente, ku waakurugireyo? <br>Oshanga nawe aine eki yaamureetamu oriya nawe oshanga ioriiya eishomero yaarireka yaarirugamu atakaherize ekyamushanju.<br>Hariho kugiraho obumwe nabazaire abazaire kubura kuheereza abana ebi barikwetenga aha ishomero. Oshanga nawe omuzaire yaagira ngu mbwenu, ka ntarashomire ku naakomire ahi naakomire, naiwe koma aho reka kundusya. <br>Oshanga omwana nawe yaabura ebyokukozesa aha ishomero, oshanga yaarugamu  omu ishomero, nawe yaaza kukora kandi ei barikweta bizinesi yaaza kushuubura kuronda sente.<br>Ekindi nakyo nikyo kimwe abaana agu barikutuuramu <br>Amaka agu barikutuuramu, abamwe nibaraara omu maka agu barikutunda za waraagi, ahi barikutunda amaarwa,<br>Obumwe oshanga omwana atarikubaasa kushoma kurungi omu kibiina oshanga arimu  naagwejegyera<br>Obumwe ebintu bireetera omwana kugira ngu okushoma kwe, ebi wakwesire nka academics, oshanga okushoma kwe atarikubaasa<br>Mwaza kubahereza nk’ekigyezo, ekibuuzo oshanga omwana niwe yaashemba, nakyo kimureetera okugira ngu yaahwamu amaani, eishomero rimutama arirugamu.<br><br>Ekindi eki naakubaasa kushembyayo n’okugira ngu ni standards z’eishomero, <br>Ebintu ku byagiiremu UPE standards nari omutindo gwaza ahansi <br>Mbwenu omwana ku arikwija yaareeba bitaamushemeza, abirugaho.<br>Mbwenu shi  hati iwe nka DOS, nainga orikukurira eby’amashomo, ningira nooba nooshutama nk’aha bukiiko bwa mukuru b’eishomero, n’omuhwezi weeye, ahaa…<br>Ku orikureeba mwine nteekateeka ki y’okwija kusikiiriza abaana kureeba ngu baakunda okushoma?<br>Ahabw’okuba nikindeebekyera ngu emwe aha nshonga erikureetera abaana baruga omu mashomero nibaba baine ebigyendererwa byabo ebi barikuteekateeka kushanga omu mashomero<br>Kwonka bakihikamu oshanga bataagira ebintu by’okubakundisa okushoma.<br>Mwbeunu mwine nteekateeka ki omu myaka nk’eshatu nari etaano ey’omu maisho kwenda ngu oburemeezi obu bwahwaho.<br>Hati kimwe aha nteekateeka ei twine, nitugyenda tuza omu mashomero agatuhereire, twegayo nabo kugira ngu tureebe ebi barikukora, haza tukireebayo ebirungi ebirungi ebi barikukora tubireeta tubiheereza abaana.<br>Ekimwe ahari ebyo ekirikurikubaasa kutugaita aha baana aba kureeba ngu tibaaruga omu mashomero n’okureeta ngu twayeta abazaire twagamba n’abazaire <br>Twabooreka omugasho gw’okushoma reero bareka kurekyera aho kuzibira abaana kwija omu mashomero.<br>Na n’ekindi n’okureeba ngu twateekaho obuntu oburikubaasa kureeterera abaana kugira ngu baakunda ishomero.<br><br><br><br><br>[[Category:Runyankore-Rukiga Corpus|D]]}}

Latest revision as of 12:16, 27 February 2012

Source information
Author/Creator/Speaker(s) Justus Turamyomwe with HT
Date/Place July 2010, Kampala, Uganda.
Type audio source
Annotator User:Justus Turamyomwe
Contributor HT
Link to the annotated dataset http://typecraft.org/TCEditor/1285/

Mhh agandi sebo?
Ni marungi
Sebo oraire ota?
Ndyaho, yaah
Nyowe nibaanyeta Justus, ndi aha kucondooza ahari tense and aspect
Nituza kugaaniiraho kakye kwenda ngu ebi turaagambe biije biinyambe omu kucondooza kwangye.
Mbwenu tutakatandikire noobaasa kugambira amaziina gaawe, n’eki orikukora, n’ahi orikuruga n’orurimi oru orikugamba
Webare munonga, amaziina gangye nibaanyeta Tumuheirwe Herbert, nyowe ndi omunyankore ninzaarwa Busheenyi.
Haza mbwenu ahi ndi kukorera hati ndi omushomesa omruri makerere university primary school. Kandi ninkora nka… ou waakwetsire nka ….. diini narishi omutebeekanisa w’eby’okushoma, kukora puroguraamu omu ishomero.
Egyo niyo mirimo ei ndi kukora, kwonka kandi okwihaho okuba dos, ndi omushomesa omu p.6 ninshomesamu ss na RE, ediini kandi ninshomesa n’ekibiina ekya mushanju namwo ninshomesamu social studies na n’ediini.
Mbwenu shi waagira ngu nooshomesa makerere primary school, noobaasa kutugambiraho ebyafaayo bikye birikukwata ahari makerere oku yaatandikire? Bikye ebi orikwijukaho n’ebi orikumanya.
Ebikye ebi ndi kumanya eishomero eri rikatandikwaho omu mwaka gwa 1983.
Haza rikatandika riri eishomero rya private, ritarikureebererwa gavumenti.
Rikatandikwaho abazaire abarikukora omu univaasite, haza batarikubaasa kutwara abaana baabo omu mashomero ago ag’esente nyingi nka ga Buganda road na Nakasero ago agu oikuhurira.
Bo barikubaasa kutandikaho eishomero ryabo ery’esente nkye.
Rikatandika riri nka rivate school omu mwaka gwa 1990, gavumenti yaikiriza kuriiha omu mikono y’aba private ryatandika kurireeberera n’okushashurira abakozi abarikurikoraho.
Nibyo byafaayo ebikye?
Nibyo byafaayo bikye.
Ahaa mbwenu hatiiya eishomero ryahikahe… entunguuka ni ki enteekateeka ezirikugyenda omumaisho?
Entunguuka, eishomero nk’oku riri eishomero rya gavumenti, bingi ebirikukorwa omu ishomero eri nibiba biine okuhagirwa gavumenti niyo erikubitamu sente.
Entunguuka twineho ebyombeko ebyombekirweho aha ishomero aha, nkei waakweta nka resource centre narishi omu orikubaasa kwihamu eky’okushomeesezamu abaana, nk’ebitabo, harimu ebishushani ebihandiikire aha caatisi, egyo niyo resource centre aha ishomero.
Na n’okugira ngu eishomero rireebeke kurungi ribone kuhikahika nari kureeterera abandi kwija babone kureetamu abaana baabo kwija, twine orubuga rw’eishomero.
Buri kureeterwa kuriya nirwo rurikukutangirira, obumuri buriho ku orikureetwa kuri nibwo burikukutangiira na n’ebyombeko nabyo tibirikureebeka kubi.
Mbwenu shi hati eby’emishomo, waagira ngu nookurira eby’emishomo, emishomo neegyenda eta?
Emishomo neegyenda kurungi. Eishomero eri n’eishomero rya UPE,
UPE niki?
UPE nikyo waakwesire nka Universal primary education narishi eki waakuguzire ngu ‘abaana boona bashome’
Boona bashome?
Ahaaa,.. abaana boona bashome,
Hati nikwo turiyo…
Niriteekaho entebeekanisa ya gavumenti kureeba ngu abaana boona abahikize emyaka 18 kandi baine emyaka 6, nitubashomesa
Mbwenu nitukuratira enkora eya gavumenti, gavumenti niyo turikukuratira
Abaana nibashoma bata?
Abaana nibashoma
Mbwenu nk’ebya gavumenti, abaana abamwe nituronda…
Nitushusha nk’abarikubatootoora, oza nk’okwe oihayo omwana oshanga omwana eby’okushoma omu kibiina atakubikunda,
Kwonka kandi nooshanga aine…nakunda okuzaana omupiira
oshanga obumwe naakunda okweshongora,
Turimu mbwenu nikwe twine abaana nikwe biine ebitone, za taranta zaabo zigaitsire
Harimu abarikukunda okushoma, haine abarikukunda okweshongora mbwenu boona n’orugaite.
Noobaasa kungambira… noomanya eishomero niriba riine puroguramu narishi enteekateeka, kuruga omu kasheeshe mpaka eizooba rirengire.
Noobaasa kungambira puroguramu y’akasheeshe oku erikugyenda ahaaa oku murikutandika….
Mbwenu nk’omu kasheeshe mwakoraki?
Byagyenda bita mpaka n’omu mwabazyo, n’okuhisya omu mwabazo ahi turikugarukirayo?
Eishomero eri ririmu sections ibiri.
Harimu abaana abarikugyenda aha shaha mukaaga, shaha mushanju
Kandi harimu n’abaana abariikugyenda shaha ikumi.
Mbwenu ku turikuhika aha omu kasheeshe, hariho ekibiina ekirikweyerea embuga, kikeeyerera orubaraza,
Omurimo gwakyo gwo..
Abaana ku barikuhika aha n’omushomesa ori aha duty niwe arikubareeberera bakeeyerera compound mbwenu bakakora obuyonjo.
Bakiheza aho, mbwenu abaana abandi abarikuba basigaireho nibaba bari omu kibiina.
Orikwija weena ataaha omu kibiina yaaba atari aha duty abandi boona nibaba bari omu kibiina.
Mbwenu omwana ku arikuhika omu kiraasi ashanga harimu omurimo ogu omushomesa yaamutebeekanisiiza ogw’okuhandiika.
Abaana bakora work egyo neebeiha aha shaha nkemwe narishi nka emwe n’ekicweka kuhisa aha shaha ibri n’ekicweka.
Hati mwenu ahari shaha ibiri n’ekicweka aho, niho hariho okutandika amashomo goonyine, agarikuba gari aha timetable,
Mbwenu tushoma kuhisya ahari shaha ina n’ekicweka, abaana baza omu bureeka kumara edakiika makumi shat
Bagaruka omu bibiina, shaha mushanju abaana ab’ekyo’okubanza n’ekya kabiri bo bashohora bataaha,
Reero kandi abaasigaraho batunga kyamushana kuruga aha shaha mushanju kuhika ahari shaha munaana.
Hati bagaruka omu bibiina, bagarukayo shaha ikumi.
Orwa kabiri nituza kukoraho pareedi.
Nitutandika pareedi shaha emwe n’edakiika ana na itaano, ekoma shaha ibiri n’ekicweka.
Pareedi egyo nimwo turikugambira abaana emicwe, nitwija kureeba obuyonjo bw’abaana oku bari, ku baraabe bashinshwire amashokye, kubaraabe bagoroire ku baraabe banaabire kurungi, … orwe n’orwa kabiri.
Kandi orwa kataano naho twinehopareedi endijo.
Yo Pareedi ey’orwa kabiri neegambirwaho abashomesa boona, na deputy headmaster hamwe n’abashomesa abarikuba bari aha duty.
Reero orwa kataano nitwija kubaho na pareedi egyo neeba neegambirwaho headmaster hamwe nabashomesa abarikuba bari aha duty.
Aha pareedi egyo ey’orwa kataano nitwija kuba twineho ebirikushemeza.
Ebintu ebiikushemeza ekirikukira kushemeza abaana nituza kuba twineho bandi , abaana nibaija kubateerera bandi, egyo niyo barikukunda.
Haza obu twaba nitwija aha naabuganaho abaana baaba nibagira ngu baaba babarinzire bandi, bandi ti baagireeba, mbwenu yaaba eri enteekateeka y’eriizooba?
Enteekateeka nibakora training
Nibakora training, okwegyezamu...barikwetebeekaniisiza izooba eri ery’orwakataano, ahakuba omu wiki yoona nituba tugiineho orwakataano
Mbwenu na norwakataano oru oru twaza kuzamu nikwo barikuza kugira.
Omu nteekateeka ya boona bashome, nibuzibu ki obu murikukira kureeba, enteekateeka egyo neegyenda gye?
Nainga harimu oburemeezi obu murikubugana?
Enteekateeka yo neegyenda kurungi!
Ahabwokuba ku orikutebeekanisa amashomo gaawe okareeba waagashomesa taamu yoona waagiheza, okareeba sente ezi otebeekanisiize taamu egyo okareeba waazikozesa kurungi otaine mabanja, enteekateeka neeba neegyenda kurungi.
Okwihaho, nihaba harimu obuzibu bukye bukye obu turikushanga nkaitwe abashomesa nainga shi nkaanye omu ofiisi yangye.
Kimwe aha ki ndi kushangamu n’okushanga ngu abaana abakukira obwingi.
Arikutandika omu ky’okubanza tarigumizamu akahereza omu kyamushanju.
Harimu okurugamu.
Abaana nibarugamu omu mashomero.
Obuzibu ekirikureetera abaana okugira ngu baaruga omu mashomero, hariho ebintu bingi.
Kimwe abashiki nibatunga nkenda enda omureetera kuruga omu mashomero.
Mbwenu omwishiki yaaba atungire enda obundi omutwekire boona barugamu.
Ahabweshonga y’okugira ngu noobaasa kushanga abazaire b’oriiya omwojo, batarikubaasa kumureeberera omwishiki, kibareetere bombi omwishiki n’omwojo kurugamu.
Ekyo nikyo kimwe aha buremeezi obu turikushanga
Na n’Ekindi nooshangaharimu,,, obumwe eki omwana arikuba naayenda, aha ishomero, ataakitunga. Obumwe nooshanga atakwenda ebyokuza omu kibiina kushoma kushutama akasiiba naahandiika Mbwenu akizayo akareeeba mutaakimukorera, aho kandi ahinduka aza omu ishomero erindi narishi obumwe ashariramu kimwe aruga aha ishomero.
Reero hariho na neshonga endiijo ey’okugira ngu hariho abaana banywani baabo
Nk’okwe ahi abarikuba nibaraba omu mihanda naashanga nk’omwana ou arikuba naingana nawe emyaka aineho nk’akaduuka ke aho aha rubaju naatundaho nk’otunyaanyanaatundaho nka twa shwiti Haza mbwenu oriiya amugira ngu haza obu oba aho ori omu kushoma nyowe ka ndi aha ka ninkukoraho sente, ku waakurugireyo?
Oshanga nawe aine eki yaamureetamu oriya nawe oshanga ioriiya eishomero yaarireka yaarirugamu atakaherize ekyamushanju.
Hariho kugiraho obumwe nabazaire abazaire kubura kuheereza abana ebi barikwetenga aha ishomero. Oshanga nawe omuzaire yaagira ngu mbwenu, ka ntarashomire ku naakomire ahi naakomire, naiwe koma aho reka kundusya.
Oshanga omwana nawe yaabura ebyokukozesa aha ishomero, oshanga yaarugamu omu ishomero, nawe yaaza kukora kandi ei barikweta bizinesi yaaza kushuubura kuronda sente.
Ekindi nakyo nikyo kimwe abaana agu barikutuuramu
Amaka agu barikutuuramu, abamwe nibaraara omu maka agu barikutunda za waraagi, ahi barikutunda amaarwa,
Obumwe oshanga omwana atarikubaasa kushoma kurungi omu kibiina oshanga arimu naagwejegyera
Obumwe ebintu bireetera omwana kugira ngu okushoma kwe, ebi wakwesire nka academics, oshanga okushoma kwe atarikubaasa
Mwaza kubahereza nk’ekigyezo, ekibuuzo oshanga omwana niwe yaashemba, nakyo kimureetera okugira ngu yaahwamu amaani, eishomero rimutama arirugamu.

Ekindi eki naakubaasa kushembyayo n’okugira ngu ni standards z’eishomero,
Ebintu ku byagiiremu UPE standards nari omutindo gwaza ahansi
Mbwenu omwana ku arikwija yaareeba bitaamushemeza, abirugaho.
Mbwenu shi hati iwe nka DOS, nainga orikukurira eby’amashomo, ningira nooba nooshutama nk’aha bukiiko bwa mukuru b’eishomero, n’omuhwezi weeye, ahaa…
Ku orikureeba mwine nteekateeka ki y’okwija kusikiiriza abaana kureeba ngu baakunda okushoma?
Ahabw’okuba nikindeebekyera ngu emwe aha nshonga erikureetera abaana baruga omu mashomero nibaba baine ebigyendererwa byabo ebi barikuteekateeka kushanga omu mashomero
Kwonka bakihikamu oshanga bataagira ebintu by’okubakundisa okushoma.
Mwbeunu mwine nteekateeka ki omu myaka nk’eshatu nari etaano ey’omu maisho kwenda ngu oburemeezi obu bwahwaho.
Hati kimwe aha nteekateeka ei twine, nitugyenda tuza omu mashomero agatuhereire, twegayo nabo kugira ngu tureebe ebi barikukora, haza tukireebayo ebirungi ebirungi ebi barikukora tubireeta tubiheereza abaana.
Ekimwe ahari ebyo ekirikurikubaasa kutugaita aha baana aba kureeba ngu tibaaruga omu mashomero n’okureeta ngu twayeta abazaire twagamba n’abazaire
Twabooreka omugasho gw’okushoma reero bareka kurekyera aho kuzibira abaana kwija omu mashomero.
Na n’ekindi n’okureeba ngu twateekaho obuntu oburikubaasa kureeterera abaana kugira ngu baakunda ishomero.